Louise Vet

Opdrachtgeverschap als wetenschappelijk experiment

Goed opdrachtgeverschap is nogal eens een zoektocht tussen ambitie en haalbaarheid. De uitkomst berust vaak voor een deel op toeval en geluk. Louise Vet, directeur van het Nederlands Instituut voor Ecologie NIOO-KNAW, vulde haar rol als opdrachtgever anders in. Zij vatte de nieuwbouw van het onderzoeksinstituut in Wageningen op als een wetenschappelijk experiment. De te bewijzen hypothese was dat kringlopen van water, energie en materiaal op gebouwniveau gesloten kunnen worden. Vet: ‘Kringlopen sluiten betekent dat we afvalwater 100% willen reinigen zonder verlies van afvalstoffen. Dat we genoeg energie willen winnen en opslaan om het gebouw te kunnen koelen en verwarmen.’ De benodigde technieken daarvoor waren nog niet volledig uitontwikkeld. Zo werd het gebouw met zijn buitenruimte een testsite voor innovaties op het gebied van integrale duurzaamheid. En dat is het nog altijd.

Een voorbeeld van waar het NIOO in voorop loopt, is de water- en nutriëntencyclus: het terugwinnen van nutriënten (oftewel voedingsstoffen) uit afvalwater. Bij een reguliere rioolwaterzuiveringsinstallatie worden alle afvalstoffen afgevoerd en verbrand. Daarmee gaan waardevolle nutriënten verloren, zoals fosfaat. De natuurlijke voorraden daarvan zijn eindig. ‘Het fosfaat uit afvalwater is natuurlijk geen afval, maar voedsel voor bijvoorbeeld algen’, zegt Vet. ‘Daarom hebben we een bioreactor gebouwd waarin we algen kweken.’ Eerst haalt een vergister biogas uit het rioolwater. Dat is een bron van groene energie. Het restant met het fosfaat gaat naar de bioreactor. De algen die daar worden geoogst, dienen als meststof voor de land- en tuinbouw.

Andere afvalstoffen in rioolwater, zoals medicijnresten, zijn schadelijk voor het ecosysteem. Die kunnen beter worden verwijderd vóór het water naar een zuiveringsinstallatie gaat. Dus bij de bron: bij ziekenhuizen en verzorgingstehuizen, bijvoorbeeld. Maar hoe doe je dat? Dat onderzoekt het NIOO. ‘We zien nu in onze algenbioreactor dat we vorderingen maken, dat medicijnresten verdwijnen. Maar hoe komt dat? Hechten deze stoffen zich aan de algen? Worden ze afgebroken of zien we het resultaat van iets anders? Dat zijn we nu verder aan het onderzoeken.’

Risico’s

‘Zonder risico geen innovatie, maar een bouwproject is iets anders dan een onderzoek’, zegt Vet. Je kunt niet opnieuw beginnen als de resultaten tegenvallen. ‘Als innovaties tijdens de bouw nog niet zijn uitgekristalliseerd, wie neemt dan de risico’s voor zijn rekening? Ons bouwproject begon met een subsidieaanvraag voor een pilotproject. Die subsidie hebben we uiteindelijk ook gekregen, maar ondertussen was de bouw al wel begonnen. Dan moeten de eerste beslissingen al genomen zijn!’

De jury van 2012 prees het NIOO onder meer vanwege de keuze voor Claus en Kaan Architecten (met Dick van Wageningen als projectarchitect). Volgens de jury een uitstekende, maar ook gedurfde keuze, omdat dit bureau geen traditie had in duurzaam bouwen: ‘In plaats van naar specifieke ervaring, heeft de opdrachtgever gezocht naar een open houding en het vermogen om de opgave allereerst in al haar facetten te doorgronden’. Vanaf het eerste moment haalde Vet het bouwteam en het onderzoeksteam bijeen om te praten over haar duurzaamheidsambities, de mogelijkheden en onzekerheden. Zo zaten financiële experts, bouwkundigen, onderzoekers en gebruikers van meet af aan bij elkaar. Daardoor begreep iedereen dat bepaalde bouwkundige beslissingen discussie behoefden, zolang er nog geen zekerheid bestond over wat er precies nodig was voor het onderzoekstraject.

Vet: ‘We hebben onszelf steeds de vraag gesteld: wat weten we wel, wat weten we niet? Wat kunnen we doen, wat nog niet? De vergister bijvoorbeeld, waar moest die staan en hoe groot moest die worden? Die beslissing hebben we heel lang uitgesteld. Toen ging ook nog de algenproducent failliet. Ja, achteraf bezien was het een heel risicovol traject. Maar het heeft ons veel gebracht. Afvalwaterzuivering, helemaal los van het rioleringsstelsel is waar we toen al - en nu nog - naar streefden. In het onlangs opgeleverde Circl-gebouw van ABN Amro in Amsterdam durven ze nu nog niet aan wat wij hier vijf jaar geleden al gedaan hebben.‘

Bijenhotels

Avonden en avonden is er ook gesproken over de bouwmaterialen. ‘Bevat het geen giftige stoffen? Hoe is het gemaakt? Kan het worden gerecycled? We doen daar als ecologisch instituut geen onderzoek naar, maar we zaten er natuurlijk wel bovenop. We hebben een grote slag geslagen met ons energiesysteem. We hebben veel aandacht besteed aan het bevorderen van biodiversiteit op ons terrein, met experimentele groene daken, vlechtheggen als erfafscheiding en een vleermuiskelder. We zijn een voorbeeld van hoe je een bedrijfsomgeving werkelijk kunt vergroenen.’ Het prijzengeld van de Gouden Piramide is voor een deel benut om een paar bijenhotels te bouwen.

Vijf jaar later kunnen de eerste conclusies worden getrokken. Vet: ‘Het bewijst zich door de tijd. De buitenruimte van het gebouw heeft recent nog de hoogste score gekregen van NL Greenlabel. Het is ons gelukt om te bouwen in het hart van esthetiek, functionaliteit en duurzaamheid. Dat is belangrijk voor onze integrale boodschap: een beetje duurzaamheid bestaat niet. Toch zijn we er nog steeds niet in geslaagd om de water- en nutriëntencyclus helemaal te sluiten. Maar dat gaat nog wel lukken, ik geef nog niet op. We zoeken nog steeds naar nieuwe mogelijkheden, zonder waterschap, zonder riool, in een echte gesloten kringloop van grondwater naar grondwater. We leren nog steeds, onderzoeken hoe het beter kan. Het experiment is nooit af.’